Ὁ Καποδίστριας καὶ τὸ ὅραμά του γιὰ τὴν παιδεία
Σοφία Μπεκρῆ, φιλόλογος-θεολόγος
Ἡ 27η Σεπτεμβρίου 1831 ἀποτελεῖ μιὰ ἀκόμη μαύρη σελίδα στὴν ἱστορία τοῦ νεώτερου Ἑλληνισμοῦ. Ὁ πρῶτος κυβερνήτης τῆς Ἑλλάδος πέφτει θανάσιμα χτυπημένος ἀπὸ ἀδελφοκτόνα βέλη και ὁ λαὸς ποὺ ἐπὶ δυόμιση ὁλόκληρα χρόνια εἶχε στηρίξει σ’ ἐκεῖνον τὶς ἐλπίδες του γιὰ ἀνόρθωση καὶ πρόοδο βρίσκεται καὶ πάλι ἔρημος καὶ ἐγκαταλελειμμένος. Ποιός θὰ στεγάσῃ τώρα τὰ ὀρφανά του; Ποιός θὰ νοικοκυρέψῃ τὸν δημόσιο βίο, θυσιάζοντας ἀκόμη καὶ τὴν προσωπική του περιουσία, ὅπως ἐκεῖνος, καὶ ποιός θὰ ὑπερασπιστῆ τὰ ἐθνικά του δίκαια μὲ σθένος καὶ παρρησία ἀπέναντι στοὺς ξένους δυνάστες; Ζητήματα πολλὰ καὶ δυσεπίλυτα.
Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ὁ Καποδίστριας κυβέρνησε συγκεντρωτικὰ καὶ δὲν ἔδειξε ἐμπιστοσύνη σὲ ντόπιους καὶ ξένους παράγοντες, ποὺ προσέφεραν τὴν βοήθειά των, γεγονὸς ποὺ δημιούργησε ἐξ ἀρχῆς μεγάλες δυσαρέσκειες πρὸς τὸ πρόσωπό του. Εἶναι, ὅμως, ἐπίσης ἀλήθεια ὅτι ὁ ἀπώτερος στόχος τῆς πλειοψηφίας ὅσων προθυμοποιοῦνταν νὰ βοηθήσουν ἦταν περισσότερο ἡ ἐξυπηρέτηση ἀτομικῶν ἢ καὶ εὐρύτερων πολιτικῶν ἐπιδιώξεων παρὰ τὸ ἐνδιαφέρον των γιὰ τὸ κοινὸ καλό. Ἀφ’ ἑνὸς μὲν ἡ ὠφελιμιστικὴ καὶ κοντόφθαλμη θεώρηση τῶν πραγμάτων ἐκ μέρους τῶν ἐσωτερικῶν καὶ συχνὰ ἀλληλοσυγκουόμενων μεταξύ των παραγόντων, ἀφ’ ἑτέρου δὲ ὁ ὕπουλος ρόλος τῶν ἐξωτερικῶν δυνάμεων πού, γιὰ τοὺς δικούς των λόγους, ὑποδαύλιζαν τὰ ἐγχώρια πολιτικὰ πάθη ὅπλισαν τὸ χέρι ἐκείνων ποὺ δολοφόνησαν ὄχι μόνον τὸν κυβερνήτη ἀλλὰ καὶ τὴν ἴδια τὴν Ἑλλάδα.
Αὐτὸ ποὺ ὅλοι, βεβαίως, πλέον ἀναγνωρίζουν, ἀσχέτως ἐὰν συμφωνοῦν ἢ ὄχι μὲ τὶς πρακτικές του, εἶναι ὅτι ὁ Καποδίστριας ἐργάστηκε μὲ περισσὴ προσπάθεια, μεθοδικότητα καὶ αὐταπάρνηση γιὰ τὴν θεμελίωση τοῦ πρώτου ἑλληνικοῦ κράτους σὲ ὅλους τοὺς τομεῖς: παιδεία, οἰκονομία, δικαιοσύνη, στρατό, ἐξωτερικὴ πολιτική. Γιὰ νὰ ἀναφερθῆ κάποιος στὸ ἐπιμέρους ἔργο του ἀπαιτεῖται, ἀσφαλῶς, πολὺς χῶρος καὶ ἐκτεταμένη ἀνάλυση.
Σὲ ὅ τι ἀφορᾶ τὴν παιδεία, ποὺ ἀποτελεῖ τὸ ἀντικείμενο τοῦ ἐνδιαφέροντος στὸ παρὸν ἄρθρο, ὁ Καποδίστριας ἔδειξε ἰδιαίτερη μέριμνα. Ἐξ ἄλλου, κατ’ αὐτὸν ἡ παιδεία ἀποτελοῦσε «τὴν ροδόχρουν ἐλπίδα τοῦ ἔθνους» καὶ ὁ στόχος τοῦ δασκάλου ἦταν νὰ καταστήσῃ τοὺς μαθητὲς «μετόχους τῶν ἀγαθῶν τῆς ἠθικῆς καὶ χριστιανικῆς ἀγωγῆς», τὶς ὁποῖες θεωροῦσε ἀλληλένδετες. Ἡ τέτοιου εἴδους καλλιέργεια θὰ ἀναδείκνυε τὸν Ἕλληνα «ἄξιο τῆς ἐλευθερίας εἰς τὸν λοιπὸν πεφωτισμένον κόσμον».
Ἀπαραίτητη, ἐξ ἄλλου, προϋπόθεση γιὰ τὴν προσωπικὴ καὶ κοινωνικὴ πρόοδο ἀποτελοῦσε ἡ κατάλληλη ἐκπαίδευση, ποὺ θὰ ἀνταποκρινόταν στὶς ἰδιαίτερες ἀνάγκες καὶ στὰ ἐνδιαφέροντα ἑνὸς ἑκάστου. Ὅπως ἔλεγε καὶ ὁ Πλάτων στὴν Πολιτεία, ὁ καθένας ὀφείλει νὰ κάνῃ γιὰ τὸ κοινωνικὸ σύνολο ἐκεῖνο γιὰ τὸ ὁποῖο «ἡ φύσις αὐτοῦ ἐπιτηδειοτάτη πεφυκυῖα εἴη (= θὰ εἶναι φτιαγμένη)» (433a). Ἔτσι καὶ κατὰ τὸν Καποδίστρια ἀπὸ τὴν ὀρθὴ ἀγωγὴ «κρέμονται ἐξ ἑνός μέρους ἡ εὐπορία καὶ τὸ εὖ εἶναι τοῦ καθενός, ἐκ δὲ τοῦ ἑτέρου ἡ εὐνομία, ἡ δύναμις καὶ ἡ πλουσιότης τῆς πολιτείας».
Γιὰ αὐτόν, ἄλλωστε, ἡ ἀγωγὴ ἔχει μεγαλύτερη ἀξία ἀπὸ τὰ πλούτη. Ἡ θέση του αὐτὴ ἐναρμονίζεται πλήρως μὲ τὶς ἀπόψεις τοῦ Χρυσοστόμου, ποὺ πρέσβευε ὅτι οἱ γονεῖς δὲν πρέπει νὰ ἀγωνιοῦν, γιὰ νὰ ἀφήσουν στὰ παιδιά των ὑλικὰ ἀγαθά, ἀλλὰ νὰ ἐνδιαφέρονται περισσότερο γιὰ τὴν ἠθικὴ διαπαιδαγώγηση καὶ γιὰ τὴν πνευματική των τροφοδοσία, γεγονὸς ποὺ καὶ τὰ ἴδια θὰ καταστήσῃ εὐτυχῆ καὶ τὴν κοινωνία ἐπιτυχημένη.
Κοντολογίς, ὁ Καποδίστριας, λαμβάνοντας ὑπ’ ὄψιν τὶς συνθῆκες τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας κατὰ τὴν ἐποχή του, ποὺ ὁ λαὸς ἦταν στὴν πλειοψηφία του ἀναλφάβητος, ἔδωσε, ὅπως ἦταν φυσικό, προτεραιότητα στὴν δημόσια στοιχειώδη ἐκπαίδευση καὶ στὴν στὴν ἐπαγγελματικὴ κατάρτιση. Ἐπιδίωξή του ἦταν νὰ ἱδρυθοῦν σε ὅλες τὶς ἐπαρχίες καί, εἰ δυνατόν, σὲ ὅλα τὰ χωριὰ ἀλληλοδιδακτικὰ σχολεῖα, ἔτσι ὥστε «τὰ παιδιὰ τῶν χωρικῶν νὰ μὴν μένωσι ἄμοιρα τῶν μαθημάτων».
Ὁ κυβερνήτης ἐνδιαφέρθηκε, ἐπίσης, καὶ γιὰ τὴν ἐκπαίδευση τῶν κοριτσιῶν, μὲ στόχο νὰ καταπολεμηθῆ ἡ ἀμάθειά των ἀλλὰ καὶ νὰ δοθῆ ἔμφαση στὴν ἰδιαιτερότητα τοῦ γυναικείου φύλου, «στὴν οἰκιακὴ εὐδαιμονία καὶ στὴν ἀρετή, στὴν μητρότητα καὶ στὴν γυναικεία φύση». Τὰ ἐκπαιδευτικὰ προγράμματα ἀπευθύνονταν ἀκόμη καὶ στοὺς ἐνήλικες στὸν χῶρο ἐργασίας.
Ἐπίσης, ὁ Καποδίστριας θέσπισε ὑποτροφίες γιὰ ἀπόρους μαθητὲς ἀπὸ διάφορες περιοχές, ὥστε νὰ φοιτήσουν στὰ ἑλληνικὰ σχολεῖα, καὶ παράλληλα ὀργάνωσε τὴν ἐκπαίδευση σὲ ἑλληνικὲς παροικίες τοῦ ἐξωτερικοῦ καὶ ἐνίσχυσε μὲ δικά του ἔξοδα καὶ ἀρωγὲς φίλων τὶς σπουδὲς πολλῶν ἑλληνοπαίδων σὲ αὐτές.
Ὁ ἴδιος, μάλιστα, δὲν στεκόταν μόνον στὸν σχεδιασμὸ καὶ στὴν ὀργάνωση τῶν σχετικῶν ἐκπαιδευτικῶν προγραμμάτων ἀλλὰ συχνὰ ἐπισκεφτόταν καὶ προσωπικὰ τὰ σχολεῖα, παρακολουθοῦσε μὲ ἐνδιαφέρον τὴν πορεία μαθητῶν καὶ διδασκάλων, τοὺς συνεβούλευε καί, ἐπιπλέον, διετύπωνε ἐντύπως τὶς παιδαγωγικές του ἀπόψεις.
Βεβαίως, τὰ σχέδιά του ἦταν μακρόπνοα﮲ δὲν περιορίζονταν μόνον στὴν ὀργάνωση τῆς στοιχειώδους, κυρίως, ἐκπαιδεύσεως ἀλλὰ ἐπεκτείνονταν καὶ στὴν ἀνωτάτη ἐκπαίδευση, μόλις οἱ συνθῆκες κρίνονταν ἀπαραίτητες. Σχεδίαζε, μάλιστα, τὴν δημιουργία τριῶν ἀνωτάτων Ἀκαδημιῶν, Φιλολογίας, Θεολογίας καὶ Πολιτικῶν. Ἑπομένως, ἡ μομφὴ ὅτι ἦταν φωτοσβέστης δὲν εὐσταθοῦσε, ἁπλῶς ἔβρισκε πρόσφορο ἔδαφος μεταξὺ τῶν πολιτικῶν του ἀντιπάλων, ντόπιων καὶ ξένων. Κάποιοι ἀπὸ τοὺς τελευταίους, μάλιστα, -Βαυαροί-, ποὺ ἀπεργάζονταν συστηματικὰ τὴν ἀπομάκρυνση τοῦ Καποδίστρια, φρόντισαν νὰ σπιλώσουν, μὲ κάθε τρόπο, τὴν ἐκπαιδευτική του πολιτική, προκειμένου νὰ προετοιμάσουν τὸ ἔδαφος γιὰ τὴν ἔλευση τοῦ Ὄθωνα, ἀπὸ τὸν ὁποῖον ἱκανοποιήθηκε τελικὰ τὸ αἴτημα γιὰ ἵδρυση Πανεπιστημίου, χωρὶς ὅμως νὰ ληφθῆ παράλληλα, ἔστω, μέριμνα γιὰ τὴν στοιχειώδη ἐκπαίδευση τοῦ λαοῦ. Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι σὲ πολλοὺς δήμους ὑπῆρχαν δήμαρχοι ποὺ δὲν γνώριζαν ἀνάγνωση καὶ γραφή!
Ὅσο γιὰ τὴν ἐκπαιδευτικὴ προσπάθεια τοῦ Καποδίστρια δὲν ἄργησε νὰ ἀποδώσει καρπούς. Μέχρι τὸ 1831, ἔτος τῆς δολοφονίας του, λειτουργοῦσαν πλέον 121 ἀλληλοδιδακτικὰ σχολεῖα, στὰ ὁποῖα φοιτοῦσαν 10.000 περίπου μαθητές. Δυστυχῶς, ἡ προσπάθεια αὐτή, ὅπως ἀναφέρθηκε, δὲν συνεχίστηκε, διότι ὁ Ὄθωνας καὶ οἱ Βαυαροὶ εἰσήγαγαν πρότυπα ποὺ δὲν ἐναρμονίζονταν, ὅμως, μὲ τὶς προϋπάρχουσες ἐκπαιδευτικὲς ἀνάγκες.
Εἶναι φανερὸ ἀπὸ τὰ παραπάνω ὅτι ὁ Καποδίστριας ἔθεσε μακροπρόθεσμους στόχους στὴν ἐκπαιδευτική του πολιτική, στὰ πλαίσια τοῦ γενικώτερου πολιτικοῦ σχεδιασμοῦ καὶ μὲ βάση πάντοτε τὶς ἀνάγκες τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας στὴν ἐποχή του. Ἔκτοτε, ὅμως, ἡ ἔλλειψη τακτικοῦ καὶ μακρόπνοου σχεδιασμοῦ, οἱ διαρκεῖς ἀλλαγὲς καὶ οἱ ξενικὲς ἐπιρροὲς δὲν ἐπέτρεψαν τὴν χάραξη μιᾶς σταθερῆς καὶ σοβαρῆς ἐκπαιδευτικῆς καὶ γενικώτερης πολιτικῆς.
Οἱ μετὰ τὸν Καποδίστρια πολιτικοί, νεώτεροι καὶ σύγχρονοι, χρειάζεται πάντως νὰ ἀναλογιστοῦν ποιό εἶναι τὸ δικό των ὅραμα γιὰ τὴν παιδεία καὶ γενικῶς. Ὅσο γιὰ τὸν πολὺ λαὸ θὰ πρέπει κάποτε νὰ μάθῃ νὰ ἐπιλέγῃ τοὺς ἡγέτες του ὄχι μὲ μικροκομματικὰ κριτήρια ἀλλὰ μὲ βάση τὰ ὁράματα καὶ τὴν ἐκπλήρωση τῶν ἐξαγγελιῶν των.
Μέχρις ὅτου, ὅμως, ὡριμάσουν οἱ προϋποθέσεις γιὰ μιὰ τέτοια πολιτικὴ ἀντίληψη χρειάζεται πολλὴ προσευχὴ καὶ μεγάλος ἀγώνας. Κυρίως, ὅμως, χρειάζεται νὰ ξεκαθαρίσωμε ἐμεῖς οἱ μεγαλύτεροι τί εἴδους ἀγωγὴ θέλομε νὰ δώσωμε στὰ παιδιά μας. Ἐπιθυμοῦμε νὰ τὰ ἀναθρέψωμε μὲ στέρεες ἀξίες καὶ γνήσια ἰδανικὰ ἤ θέλομε νὰ τὰ ἀφήσωμε ἐλεύθερα νὰ ψαρεύουν στὰ ἀπόνερα δῆθεν προοδευτικῶν, συχνὰ ὅμως διχαστικῶν καὶ καταστροφικῶν ἰδεολογιῶν;
Ἐὰν ἀποφασίσωμε, πάντως, νὰ οἰκοδομήσωμε τὴν ἀγωγή των πάνω σὲ δοκιμασμένα πρότυπα καὶ τὰ γαλουχήσωμε μὲ τὰ πλούσια νάματα τῶν ἑλληνοορθοδόξων ἀνθρωποποιητικῶν παραδόσεων, τότε μποροῦμε νὰ ἐλπίζωμε ὅτι, μεγαλώνοντας, θὰ ὁραματίζωνται ὄχι ἀσφαλῶς νὰ διαφεντεύουν τὸν λαὸ ἢ νὰ σφετερίζονται τὰ δίκαιά του ἀλλὰ νὰ τὸν διακονοῦν, ὅπως ὁ Καποδίστριας, ἀπὸ ὅποια θέση κριθοῦν ἄξιοι.
Τί λέτε, ἀγαπητοί μας φίλοι; Ἐὰν ἐμεῖς θέλωμε καὶ ἀγωνιζώμαστε πρὸς αὐτὴν τὴν κατεύθυνση, τότε καὶ ὁ ἀγαθὸς Θεὸς δὲν θὰ μᾶς φωτίσῃ νὰ ἀναδεικνύωμε, μέσα ἀπὸ τὰ σπλάγχνα μας, πιστοὺς πατέρες, συνετοὺς διδασκάλους, τιμίους καὶ δικαίους πολιτικούς διακόνους, ὅπως ὁ Καποδίστριας; Νὰ εἴμαστε βέβαιοι ὅτι τοῖς ἀγαπῶσιν εἰλικρινῶς τὸν Θεόν καὶ συνεπῶς ἀγωνιζομένοις πάντα συνεργεῖ εἰς ἀγαθόν.
Ἄς προσευχώμαστε, τέλος, ὁ Θεὸς τῆς ἀγάπης νὰ ἀναπαύῃ τὴν ψυχὴ τοῦ ἀγωνιστοῦ ὑπὲρ τοῦ λαοῦ διακόνου του, Ἰωάννου Καποδιστρίου, ποὺ ἀφιέρωσε τὴν περιουσία καί, ἐν τέλει, θυσίασε τὴν ἴδια του τὴν ζωὴ γιὰ τὴν ὑλοποίηση τῶν ὁραμάτων του, τὰ ὀποῖα παραμένουν, Κύριος οἶδε ἕως πότε, ἀνεκπλήρωτα.
Αἰωνία Του ἡ μνήμη!
Σοφία Μπεκρῆ, φιλόλογος-θεολόγος
