Η Ευρώπη διασπάται εκ των έσω
Στην πρωτοχρονιάτικη ομιλία του [2], ο Καταλανός πρόεδρος Carles Puigdemont υποσχέθηκε να διεξαγάγει τον Σεπτέμβριο ένα «νόμιμο και δεσμευτικό» δημοψήφισμα για την απόσχιση της επικράτειας από την Ισπανία. Εν τω μεταξύ, η Nicola Sturgeon [3], η πρώτη υπουργός της Σκωτίας, έχει καταστήσει σαφές ότι ένα σκληρό Brexit, που περιλαμβάνει μια ολοκληρωτική απόσυρση του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ευρωπαϊκή Ένωση και την ενιαία αγορά, θα προκαλέσει ένα δεύτερο δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία της Σκωτίας. Παρά το γεγονός ότι μια σειρά από νομικά και πολιτικά εμπόδια είναι πιθανόν να ματαιώσουν τα αλυτρωτικά σχέδια της Βαρκελώνης και του Εδιμβούργου, η απόσχιση θα παραμείνει μια σημαντική απειλή για την ευρωπαϊκή ακεραιότητα στα χρόνια που έρχονται. Και εδώ είναι η παγίδα: Όσο περισσότερο η Ευρώπη εναρμονίζεται, τόσο περισσότερο διασπώνται τα έθνη μέσα σε αυτήν.
Ιστορικά παράπονα, πολιτιστική ετερογένεια και πολιτικές εντάσεις αποτελούν την βάση αυτών των αποσχιστικών κινημάτων. Από την ενοποίηση της Ιβηρικής Χερσονήσου πριν από πέντε αιώνες, η Καταλονία έχει επανειλημμένα [4] προσπαθήσει να ξεφύγει από την Ισπανία. Υπό την κτηνώδη δικτατορία του Φρανσίσκο Φράνκο, η Μαδρίτη προσπάθησε να καταστείλει την καταλανική κουλτούρα συνολικά -απαγορεύοντας την γλώσσα, τις παραδόσεις και τους θεσμούς. Επί του παρόντος, η κύρια αιτία της δυσαρέσκειας έχει να κάνει με τα υπερβολικά υψηλά επίπεδα φορολογίας που επιβάλλονται στην περιοχή. Ομοίως, η Σκωτία [5] υποστήριξε την ανεξαρτησία της ξανά και ξανά από τον ένατο αιώνα μέχρι την επίσημη ένωσή της με την Αγγλία το 1707, όταν οι Σκωτσέζοι, ελλείψει χρημάτων, έπρεπε να συνθηκολογήσουν. Αυτή η τραγική απόφαση οδήγησε τον ποιητή Robert Burns [6] να γράψει, «Αγοραστήκαμε και πουληθήκαμε για αγγλικό χρυσό. Τι δέμα απατεώνων σε ένα έθνος!» (“We’re bought and sold for English gold—Such a parcel of rogues in a nation!”) Και τώρα οι κύριες πηγές των εντάσεων αντιπροσωπεύονται από τις αποκλίνουσες απόψεις σχετικά με τον ρόλο που θα πρέπει να διαδραματίσει η βρετανική κυβέρνηση στην οικονομία της Σκωτίας και σχετικά με την διαχείριση των πηγών ενέργειας της περιοχής.
Αλλά ούτε ο πολιτισμός ούτε η ιστορία ήταν αρκετά για να δικαιολογήσουν ένα οδυνηρό διαζύγιο˙ η οικονομία είχε πάντα μεγαλύτερη σημασία -και το σημερινό κλίμα είναι υποστηρικτικό των αλυτρωτικών. Στα χρόνια μεταξύ της εισαγωγή του ευρώ και της έναρξης της ύφεσης, όταν η Ευρώπη εξακολουθούσε να απολαμβάνει αξιοπρεπή οικονομική ανάπτυξη, οι αποσχιστικές ομάδες πάλευαν για να κερδίσουν λαϊκή υποστήριξη. Αλλά η ατελείωτη οικονομική κρίση προκάλεσε αναπόφευκτα τεράστιες εντάσεις για την συρρίκνωση των πόρων μεταξύ των ομάδων που διαφέρουν ως προς τον παραδοσιακό πολιτισμό και τις πολιτικές προτιμήσεις τους, αλλά είναι δεμένες μαζί νομικά και διοικητικά. Αυτές οι τριβές είναι ιδιαίτερα οξείες όταν υπάρχει ένα τεράστιο χάσμα πλούτου μεταξύ των περιφερειών, όπως αυτό μεταξύ της Καταλονίας και της υπόλοιπης Ισπανίας.
Ωστόσο, αν και η κρίση του ευρώ σίγουρα τροφοδοτεί αλυτρωτικές φιλοδοξίες, η επιδείνωση των περιφερειακών εντάσεων είναι διαρθρωτικού χαρακτήρα και καθοδηγείται από την παγκοσμιοποίηση και την ίδια την διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Στο πρωτοποριακό έργο τους, The Size of Nations, οι οικονομολόγοι Alberto Alesina και Enrico Spolaore υποστηρίζουν ότι το βέλτιστο μέγεθος ενός κράτους καθορίζεται από ορισμένους συμβιβασμούς. Από τη μια πλευρά, η πρόσβαση σε μια αγορά χωρίς εμπόδια, το χαμηλότερο ανά κεφαλή κόστος για τα δημόσια αγαθά, και οι μεγαλύτεροι στρατοί καλούν για μεγάλα έθνη. Από την άλλη πλευρά, η ετερογένεια των προτιμήσεων των ανθρώπων σε σχέση με τον πολιτισμό, το νομικό σύστημα, ή την ευημερία καλούν για μικρότερα έθνη.
Όταν τα εμπόδια στο εμπόριο και την μετανάστευση είναι υψηλά, και τα αγαθά και οι άνθρωποι δεν μπορούν εύκολα να διασχίζουν τα σύνορα, είναι πιο βολικό για μια περιοχή με έντονη αυτόνομη ταυτότητα να είναι μέρος μιας μεγάλης εθνικής δικαιοδοσίας και, ως εκ τούτου, να επεκτείνει τις οικονομικές δυνατότητές της. Αυτή ήταν η περίπτωση της Σκωτίας πριν το Ηνωμένο Βασίλειο προσχωρήσει στο ευρωπαϊκή κλαμπ το 1973. Όταν τα κράτη αίρουν τους εμπορικούς φραγμούς, όπως μέσω της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, τότε τα οικονομικά οφέλη [που προκύπτουν] από ένα μεγάλο έθνος μειώνονται, καθιστώντας την απόσχιση πιο ελκυστική. Και σε μια τέτοια περίπτωση, μια πρόσφατα αποσχισθείσα περιοχή θα έχει πρόσβαση σε μια ηπειρωτική -και όχι μόνο εθνική- αγορά χωρίς εμπόδια και θα απολαμβάνει την ασφάλεια και την παγκόσμια επιρροή που παρέχεται από μια ομάδα μεγάλων εθνών, στο μεταξύ απολαμβάνοντας και την αυτονομία τού να κάνει επιλογές με βάση με τις δικές της προτιμήσεις. Ταιριαστά, το πρώτο βήμα της Σκωτίας προς την ανεξαρτησία ήταν μια ψηφοφορία για την αποκέντρωση της εξουσίας το 1979, έξι χρόνια αφότου το Ηνωμένο Βασίλειο προσχώρησε στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα, την προκάτοχο της ΕΕ.
Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, που οι Καταλανοί και οι Σκωτσέζοι θέλουν να διατηρήσουν την πρόσβαση στην ευρύτερη ευρωπαϊκή αγορά, ενώ θα αποσυνδεθούν από τη Μαδρίτη και το Λονδίνο. Πράγματι, η εθνική αποσύνθεση μπορεί να θεωρηθεί ως υποπροϊόν μιας «ολοένα στενότερης ένωσης», όπως έχει υποστηρίξει μια ομάδα παγκοσμίου φήμης Καταλανών οικονομολόγων από τα Πανεπιστήμια Columbia, Harvard, Princeton, και το Pompeu Fabra της Βαρκελώνης, με την δημιουργία της Πρωτοβουλίας Wilson [7], από το όνομα του προέδρου των ΗΠΑ Γούντροου Γουίλσον, υπερασπιστή της αυτοδιάθεσης, ώστε να πιέσουν υπέρ της καταλανικής ανεξαρτησίας.
Για να περιπλέξει τα πράγματα ακόμα περισσότερο, πέρα από το να κάνει τις μικρότερες και εθνοτικά πιο ομοιογενείς οντότητες πιο ελκυστικές, η διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης επίσης διασπά τις χώρες κατά μήκος οικονομικών γραμμών και όχι καθαρά πολιτιστικού χαρακτήρα. Αυτό διευρύνει το χάσμα μεταξύ των περιφερειών που επωφελούνται από την ολοκλήρωση και εκείνων που περιθωριοποιούνται. Στον άμεσο απόηχο της ψηφοφορίας του Brexit, ένας αριθμός σχολιαστών -κάπως προκλητικά- πρότεινε ότι η πόλη του Λονδίνου [8], η οποία ψήφισε με συντριπτική πλειοψηφία κατά του Brexit, θα πρέπει να αποσχιστεί από το Ηνωμένο Βασίλειο και να παραμείνει στην ΕΕ. Τα αναμενόμενα οφέλη από την συμμετοχή στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι σίγουρα υψηλότερα για τους αστικούς επαγγελματίες από όσο για τους αγρότες στην ύπαιθρο.
Παρόμοια δυναμική εξελίσσεται στο Βέλγιο, επίσης. Όσο περισσότερο μια περιοχή ωφελείται από το να είναι μέρος μιας μεγάλης ανοικτής οικονομίας, τόσο περισσότερο το υποστηρίζει, και το αντίστροφο. Τον περασμένο Οκτώβριο, για παράδειγμα, η φτωχότερη βελγική περιφέρεια της Βαλλονίας [9] εκβίασε τις Βρυξέλλες καταψηφίζοντας την συμφωνία ελεύθερου εμπορίου με τον Καναδά, μπλοκάροντας προσωρινά την επικύρωσή της.
Αν και η οικονομική λογική για μια απόσχιση φαίνεται ισχυρή, οι πολιτικές συνέπειες θα μπορούσαν να είναι καταστροφικές για την Ευρώπη. Η διάλυση ενός έθνους συνεπάγεται ατελείωτες διαπραγματεύσεις για να χωρίσει τα περιουσιακά στοιχεία και τις υποχρεώσεις του (όπως το δημόσιο χρέος), εμφάνιση εντάσεων μεταξύ της κεντρικής κυβέρνησης και άλλων περιοχών, καθώς και την απώλεια παγκόσμιας επιρροής, η οποία είναι μια λειτουργία, τουλάχιστον σε κάποια έκταση, του μεγέθους της οικονομίας. Την ίδια στιγμή, παρότι οι μικρές οντότητες τείνουν να είναι πιο υποστηρικτικές των πολιτικών ηπειρωτικής κλίμακας από όσο τα μεγάλα έθνη, ο πολλαπλασιασμός των κρατικών οντοτήτων θα δημιουργούσε τεράστιο κόστος συντονισμού για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Και οι οικονομικοί επενδυτές, ανεξαρτήτως του πόσο καλά γίνεται η διαχείριση της διαδικασίας, θα πανικοβάλλονταν και θα έφευγαν. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Ευρώπη θα πρέπει να αποφύγει την δημιουργία επικίνδυνων προηγούμενων -αλλά θα πρέπει να το κάνει με έναν φωτισμένο τρόπο.
Μπορεί να φαίνεται, λοιπόν, ότι το καλύτερο αποτρεπτικό για τον αλυτρωτισμό θα είναι η απειλή να στερηθεί μια αποσχιστική περιοχή την συμμετοχή της στο ευρωπαϊκό μπλοκ. Ίσως γι’ αυτό ο Ισπανός πρωθυπουργός Mariano Rajoy συνεχίζει να προειδοποιεί την Καταλονία ότι δεν θα είναι εγγυημένη η πρόσβασή της στην ενιαία αγορά ως ανεξάρτητη οντότητα. Το ίδιο ισχύει και για την Σκωτία. Και κανείς Ευρωπαίος ηγέτης δεν θέλει να ανοίξει το κουτί της Πανδώρας και να προκαλέσει μια χιονοστιβάδα αποσχιστικών κινημάτων σε μια ήπειρο που περιέχει 250 περιοχές [10] με σαφείς πολιτιστικές, εθνοτικές ή ιστορικές ταυτότητες. Αλλά εάν η Σκωτία ή η Καταλονία κερδίσουν με επιτυχία την ανεξαρτησία τους, οι Βρυξέλλες, δύσκολα θα είναι σε θέση να αγνοήσουν τις αιτήσεις τους για προσχώρηση, καθώς κάτι τέτοιο θα απομονώσει εκατομμύρια ανθρώπους από την υπόλοιπη ήπειρο. Δεν αποτελεί έκπληξη ότι ο Jean-Claude Juncker [11], ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, απερίσκεπτα δήλωσε ότι η Σκωτία αξίζει μια «ακρόαση» στον απόηχο της ψηφοφορίας του Brexit.
Είναι σαφές ότι υπάρχει σύγχυση στις Βρυξέλλες και σε πολλές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Οι ιδρυτές του ευρωπαϊκού σχεδίου πίστευαν ότι η δημιουργία μιας κοινής αγοράς, ενός κοινού νομίσματος και μιας κοινής ταυτότητας θα αποδυνάμωνε την εθνική κυριαρχία από πάνω προς τα κάτω. Γι’ αυτό σωβινιστές ηγέτες όπως ο εκλιπών Γάλλος πρόεδρος Charles de Gaulle και οι Βρετανοί πρώην πρωθυπουργοί Μάργκαρετ Θάτσερ και Ντέιβιντ Κάμερον παρεμπόδιζαν πάντα την διαδικασία της οικονομικής ολοκλήρωσης. Αλλά δεν συνειδητοποιούσαν ότι η διαδικασία της οικονομικής ολοκλήρωσης θα έφθανε να απειλήσει το έθνος-κράτος και από κάτω προς τα πάνω, με την αναβίωση των περιφερειακών ταυτοτήτων με πρωτοφανείς τρόπους. Έτσι, ιδού το δίλημμα: Αν οι Ευρωπαίοι ηγέτες θέλουν να χτίσουν μια πιο σταθερή ένωση και πιέζουν για την περαιτέρω πολιτική και οικονομική ολοκλήρωση, τότε η τάση για απόσχιση αναπόφευκτα θα αναζωογονηθεί.
Αλλά η απόσχιση δεν πρέπει να είναι αναπόφευκτη. Είναι απλά το πιο ακραίο αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης των οικονομικών και πολιτιστικών δυνάμεων. Οι κυβερνήσεις θα πρέπει να παρέμβουν πριν τα αυτονομιστικά κινήματα γίνουν πάρα πολύ ριζοσπαστικοποιημένα, πριν η δυσαρέσκεια με την ανισορροπία του πλούτου φύγει εκτός ελέγχου, και ο συμβιβασμός καταστεί αδύνατος. Με προσεκτική παρακολούθηση της λαϊκής υποστήριξης προς αυτές, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να αξιολογήσουν κατά πόσον ενδέχεται να χρειαστούν νέες νομικές ρυθμίσεις. Για παράδειγμα, στις χώρες όπου τα αποσχιστικά κινήματα είναι ανενεργά ή ακόμα και αδρανή, οι κεντρικές κυβερνήσεις μπορούν να κατευνάσουν τις τοπικές κοινωνίες μέσω οικονομικών μεταβιβάσεων, φορολογικών ρυθμίσεων ή με μια αποκέντρωση της κεντρικής εξουσίας. Όταν ένα αποσχιστικό κίνημα είναι ώριμο, όπως στην Καταλονία, την Φλάνδρα ή την Σκωτία, η κυβέρνηση θα πρέπει, αντί για αυτά, να εξετάσει μια επαναδιαπραγμάτευση των όρων της σχέσης όπως η χορήγηση υψηλότερου βαθμού αυτονομίας στις αλυτρωτικές περιοχές. Παρά το γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι σε αυτές τις περιοχές φλερτάρουν με την ιδέα της περισσότερης ανεξαρτησίας, λίγοι είναι πρόθυμοι να περάσουν από τους οικονομικούς και πολιτικούς πόνους που συνδέονται με έναν χωρισμό -τουλάχιστον για την ώρα. Έτσι, ένας συμβιβασμός δύναται ακόμη να γίνει.
Προσεγγίσεις σκληρής γραμμής, όπως το να καταπνιγούν οι κινήσεις ανεξαρτησίας, το οικονομικό μποϊκοτάρισμα της περιοχής ή η απειλή στρατιωτικής επέμβασης, μόνο θα αποτύχουν, τρέφοντας την δυσαρέσκεια και καθυστερώντας το πρόβλημα. Για παράδειγμα, το 2014, κατά την στιγμή του δημοψηφίσματος της Σκωτίας, μεγάλες βρετανικές επιχειρήσεις απειλούσαν να μετακινήσουν τις εταιρείες τους μακριά από μια ανεξάρτητη Σκωτία, και το Λονδίνο ανακοίνωσε ότι θα ήταν απρόθυμο να μοιραστεί την στερλίνα με το Εδιμβούργο. Ομοίως, το 2015, η Μαδρίτη απείλησε να στείλει τον στρατό [12] στην Καταλονία στην περίπτωση παράνομης απόσχισης.
Ως εκ τούτου, αντί να υπερασπιστεί το status quo, ο Rajoy θα πρέπει να επιλέξει μια ομοσπονδιακή λύση για να δώσει περισσότερη ελευθερία κινήσεων στην Βαρκελώνη, ειδικά όταν πρόκειται για την διαχείριση των περιφερειακών φορολογικών εσόδων. Ταυτόχρονα, η Theresa May, η Βρετανή πρωθυπουργός, θα πρέπει να επιλέξει ένα ήπιο Brexit για να κρατήσει τους Σκωτσέζους επί του σκάφους. Και στο Βέλγιο, όπου η αποσχιστική «Νέα Φλαμανδική Συμμαχία» είναι σήμερα το πιο δημοφιλές κόμμα σε όλη την χώρα και είναι μέλος του κυβερνητικού συνασπισμού, οι Βρυξέλλες θα πρέπει να εξετάσουν το ενδεχόμενο χορήγησης περισσότερης αυτονομίας στην Φλάνδρα.
Μια δυναμική και ρεαλιστική προσέγγιση μπορεί να αποτρέψει έναν καταρράκτη αποσχίσεων, να αποφύγει περιττό κατακερματισμό, και να δαμάσει επικίνδυνες εντάσεις. Μόνο τότε θα μπορέσει η Ευρώπη να γίνει πιο ενοποιημένη πολιτικά και ολοκληρωμένη πολιτισμικά. Διαφορετικά, αργά ή γρήγορα, θα ξεσπάσουν περιφερειακές εντάσεις και κάποιο έθνος αναπόφευκτα θα καταρρεύσει.
Copyright © 2017 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2017-01-17/europe-fractur...
Σύνδεσμοι:
[1] http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_active_separatist_movements_in_Europe
[2] http://www.bbc.com/news/world-europe-38477348
[3] http://www.bbc.com/news/uk-scotland-scotland-politics-37708545
[4] http://www.businessinsider.com/why-catalonia-should-secede-from-spain-an...
[5] http://www.bbc.com/news/uk-scotland-scotland-politics-26550736
[6] https://en.wikipedia.org/wiki/Such_a_Parcel_of_Rogues_in_a_Nation
[7] http://www.wilson.cat/en/
[8] http://www.independent.co.uk/voices/brexit-latest-london-independence-ti...
[9] http://www.economist.com/news/europe/21709060-tiny-region-belgium-oppose...
[10] http://www.aer.eu/
[11] http://www.scotsman.com/news/opinion/scott-macnab-scotland-torn-between-...
[12] http://www.zerohedge.com/news/2015-09-09/spain-defense-minister-warns-ar...
foreignaffairs.gr/articles/71133/edoardo-campanella/i-eyropi-diaspatai-ek-ton-eso
