Καθηγητής Πανεπιστημίου προειδοποιεί: "Στο τέλος της πανδημίας θα είμαστε σε ένα δυστοπικό τοπίο"
Στο όνομα της "εξαιρετικής κατάστασης" παραχωρούνται και καταπατούνται δικαιώματα
Ο Δημήτρης Δαλάκογλου, καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Vrije Universiteit Amsterdam, αναλύει τις συνέπειες των έκτακτων μέτρων σε βάρος των ελευθεριών που έχουν επιβληθεί πανευρωπαϊκά λόγω της COVID-19.
Προσδιορίζεται στα ευρωπαϊκά Συντάγματα το όριο της περιστολής των ατομικών ελευθεριών, ακόμη κι όταν πρόκειται για ζητήματα δημόσιας υγείας; Μέχρι ποιου σημείου μπορεί να φτάσει μια κυβέρνηση, σε καθεστώς εκτάκτου ανάγκης, ως προς την καταστρατήγησή τους; Πανευρωπαϊκά, με άλλοθι την κατάσταση έκτακτου ανάγκης, που προκαλεί η πρωτοφανής πανδημία, οι κυβερνήσεις καταπατούν συστηματικά κεκτημένες ελευθερίες; Υπάρχει ο κίνδυνος αυτό να παγιωθεί ως καθεστώς και μετά την πανδημία; Τέλος, μπορεί το πιστοποιητικό εμβολιασμού να δημιουργήσει ανισότητα στους πολίτες της Ευρώπης και επομένως είναι αντισυνταγματικό;
Δύσκολα ερωτήματα, που θέσαμε στον καθηγητή Δημήτρη Δαλάκογλου, ο οποίος κατέχει την έδρα της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Vrije Universiteit Amsterdam και είναι, μεταξύ άλλων, διευθυντής του Εργαστηρίου Υποδομών, Αειφορίας και των Κοινών του ίδιου πανεπιστημίου.
«Αποτέλεσε πρώτης τάξης ευκαιρία η πανδημία για τις κυβερνήσεις να προσπαθήσουν να επιβάλουν ό,τι δεν μπορούσαν ούτε να ονειρευτούν δύο χρόνια πριν» διαπιστώνει κατά τη συνομιλία μας.
«Σε κάθε περίπτωση υπάρχει ελαστικοποίηση και κανονικοποίηση (σ.σ: ως προς την παραβίαση του Συντάγματος σε θέματα ατομικών ελευθεριών)», προσθέτει, «οπότε θα μπορούν να ξαναεπιβληθούν ευκολότερα αν χρειαστεί στο μέλλον».
- Υπάρχει θεσμικά κατοχυρωμένο στα ευρωπαϊκά Συντάγματα το όριο του περιορισμού των ατομικών ελευθεριών, το οποίο, ως εκ τούτου, δεν μπορεί να ξεπεραστεί; Υπάρχουν τα προσδιορισμένα κριτήρια μέχρι ποιου σημείου μια κυβέρνηση μπορεί να λαμβάνει μέτρα ενάντια στις ελευθερίες, αντιβαίνοντας στο Σύνταγμα, σε έκτακτες περιπτώσεις; H είναι κάτι υποκειμενικό, ρευστό και προσδιοριζόμενο από την εκάστοτε εξουσία;
Όλα σχεδόν τα σύγχρονα νομικά συστήματα εμπεριέχουν όρους με βάση τους οποίους αναστέλλονται προσωρινά και κατ’ εξαίρεση βασικά δικαιώματα των πολιτών σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Παρόλ' αυτά, έχουμε δει συχνά να γίνεται κατάχρηση τέτοιων παροχών από συστήματα εξουσίας και κρατικές οντότητες. Αν και δεν μας αρέσει να το παραδεχόμαστε, οι δυτικές Δημοκρατίες μπορούν μια χαρά να μεταβάλλουν, να ερμηνεύουν ή να εφαρμόζουν τον νόμο με βάση τη διαπλοκή εντός του συστήματος εξουσίας. Ποιες συνθήκες θα προσδιοριστούν ως έκτακτη ανάγκη που απαιτεί τις συνθήκες εξαίρεσης είναι αρκετά ρευστό.
- Υπάρχει παράδειγμα, πέρα από αυτό της πανδημίας;
Ναι. Ακούσαμε π.χ. συχνά τον όρο «κατάσταση εκτάκτου ανάγκης» σε ό,τι αφορούσε την προσφυγική κρίση του 2015. Που δεν ήταν η πραγματική κρίση, η πραγματική κρίση ήταν η διάλυση του συστήματος υποδομών διάσωσης και φιλοξενίας λόγω μνημονίων και λιτότητας. Καθώς και η αποδόμηση του κοινού ευρωπαϊκού ονείρου, σε μια Ευρώπη απ' όπου ήδη η Βρετανία έφευγε, και οι μισοί Ευρωπαίοι μισούσαν τους άλλους μισούς λόγω της αποτυχίας της Ευρωζώνης. Η μετατροπή της αυξημένης προσφυγικής ροής σε κρίση χρησιμοποιήθηκε για να θυμίσει στους Ευρωπαίους πόσα κοινά υποτιθέμενα προβλήματα έχουν και πόσο προνομιούχοι είμαστε. Στο όνομα της "εξαιρετικής κατάστασης" εκχωρήθηκε η πολυθρύλητη εθνική κυριαρχία σε στρατιωτικές δυνάμεις ξένων χωρών ή σε μια οντότητα αμφισβητούμενη όπως η FRONTEX, σαν να μη συμβαίνει τίποτα.
Παρόμοια, στην περίπτωση της πανδημίας, επιβλήθηκε ουσιαστικά απαγόρευση κυκλοφορίας, παρόλο που ήταν υγειονομικά αμφισβητήσιμη πολιτική ως πρoς τη διαχείριση της πανδημίας. Αυτό είναι ένα κάκιστο προηγούμενο και θεωρώ πως ήταν το τέλειο παράδειγμα κατάχρησης εξουσίας, αφού υπήρξε άρση το καλοκαίρι του 2020 στο όνομα της τουριστικής βιομηχανίας.
- Είχαμε προσφυγές στη Χάγη κατά του περιορισμού των μετακινήσεων στην Ολλανδία. Μια προδικαστική έρευνα για τη διαδήλωση που διοργανώθηκε σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τα μέτρα κατά του κορονοϊού στην πλατεία Kansalaistori και στην πλατεία Γερουσίας στο Ελσίνκι, πρόσφατα. Είχαμε αντιδράσεις κι αναστάτωση γενικώς πανευρωπαϊκά.
Κάποιες οργανώσεις στην Ολλανδία είχαν προσφύγει στη Δικαιοσύνη και κέρδισαν πρωτόδικα καθώς ήταν ολοφάνερο πως η απαγόρευση κυκλοφορίας ήταν αντισυνταγματική. Η κυβέρνηση έκανε τις απαραίτητες νομοθετικές διορθώσεις ώστε να επιβάλλει την απαγόρευση, άλλα υπάρχει ένα λίμπο, καθώς πολύ λίγοι άνθρωποι είναι πεπεισμένοι για την αξία του μέτρου.
Η απαγόρευση κυκλοφορίας είναι ένα έσχατο μέτρο, κι ένα μέτρο κυβερνητικής απελπισίας καθώς αποτελεί παραδοχή ότι απέτυχε μια πραγματική υγειονομική διαχείριση και πρέπει να καταφύγει η κυβέρνηση σε αστυνομική διαχείριση. Είναι παραδοχή πως οι κυβερνήσεις επένδυσαν σε ένα εμβόλιο, άλλα λόγω νεοφιλελεύθερης ιδεοληψίας επέτρεψαν να πατενταριστεί κι άρα ήταν έρμαιο των πολυεθνικών που κοίταξαν το κέρδος τους και πρώτα να κλείσουν συμφωνίες και μετά να χτίσουν εργοστάσια για την παραγωγή του εμβολίου. Ήταν επίσης παραδοχή πως τα νοσοκομειακά συστήματα, ακόμα και τα πιο προηγμένα, είναι τόσο υπό-χρηματοδοτημένα, ιδιωτικοποιημένα και τελικά απορυθμισμένα που δεν μπορούν να διαχειριστούν μια πανδημία. Σε τέτοια πλαίσια γενικής πολιτικής αποτυχίας, μια κυβέρνηση δεν μπορεί να έχει τη συναίνεση του πληθυσμού να του απαγορεύσει την κυκλοφορία.
- Επομένως, θα μπορούσαμε να πούμε ότι πανευρωπαϊκά, με άλλοθι την κατάσταση έκτακτου ανάγκης που προκαλεί η πρωτοφανής πανδημία, οι κυβερνήσεις να καταπατούν συστηματικά ελευθερίες; Πώς μπορούν να αμυνθούν οι πολίτες και οι κοινωνίες σε μια τέτοια επίθεση;
Αποτέλεσε πρώτης τάξης ευκαιρία η πανδημία για τις κυβερνήσεις να προσπαθήσουν να επιβάλουν ό,τι δεν μπορούσαν ούτε να ονειρευτούν δύο χρόνια πριν. Στην Ελλάδα μπορεί κανείς να δει το νόμο για τα Πανεπιστήμια, στη Γαλλία τον νόμο για τις διαμαρτυρίες-διαδηλώσεις και την ελευθερία του Τύπου και πάει λέγοντας. Σε κάθε περίπτωση, η αντιπολίτευση του δρόμου αντέδρασε και θα συνεχίζει να αντιδρά.
- Πόσο αυτοαναιρείται ένα αυτοπροσδιοριζόμενο κράτος ως «Κράτος Δικαίου» με εικόνες, στο όνομα πάντα της δημόσιας υγείας, σαν αυτές στην πλατεία Νέας Σμύρνης, όπου αστυνομικές δυνάμεις ξυλοκοπούν ανθρώπους που βγήκαν να κάνουν τη βόλτα που τους επιτρέπεται εν μέσω εγκλεισμού και lockdown;
Να μη κοροϊδευόμαστε, η Ελλάδα δεν είναι Κράτος Δικαίου. Δεν ήταν ποτέ, και πλέον όντας μια αποικία χρέους, βλέπουμε την πλήρη κατάρρευση του συστήματος Δικαίου. Παραδικαστικά συστήματα, πολιτικοί και ισχυροί που εξαιρούνται από την εφαρμογή του νόμου, εταιρείες που μπορούν να κάνουν συμφωνίες με το Ελληνικό Δημόσιο που καταπατούν το Σύνταγμα, βίλες στον αιγιαλό, αστυνομία που παρανομεί, δολοφονεί, βασανίζει συστηματικά και ατιμώρητα, μεγαλοεπιχειρηματίες και μιντιάρχες που παρανομούν όσο θέλουν, προστασία φιλοκυβερνητικών υψηλόβαθμων δημοσίων λειτουργών.
Παράνομη μεταχείριση πολιτικών κρατουμένων. Και από την άλλη, μια Αριστερή αντιπολίτευση, κυρίως απασχολημένη με την ενδοσκόπηση της και τις ακαδημαϊκές της ανησυχίες. Τα πράγματα είναι τόσο άσχημα που έχουμε καταλήξει στο παράδοξο, να έχουμε τους αναρχικούς και την άκρα Αριστερά να είναι οι μόνες δυνάμεις που ζητούν δραστικά τη νομιμότητα και την εφαρμογή του νόμου με διαμαρτυρίες!
- Υπάρχει κίνδυνος τα μέτρα που πάρθηκαν από τον Μητσοτάκη, τον Μακρόν κ.λπ. εν μέσω πανδημίας να παγιωθούν, να γίνουν καθεστώς;
Εξαρτάται τι εννοεί κανείς «μέτρα». Αν μιλάμε για την απαγόρευση κυκλοφορίας, σε κάθε περίπτωση υπάρχει ελαστικοποίηση και κανονικοποίηση, οπότε θα μπορούν να ξανα-επιβληθούν ευκολότερα αν χρειαστεί στο μέλλον. Αν μιλάμε για καινούργιους νόμους ή π.χ. για το φύτεμα εκατοντάδων ανεμογεννητριών στα βουνά, ενώ όλοι εμείς ήμασταν κλειδωμένοι μέσα στα σπίτια, δύσκολα «ξε-φυτεύονται».
- Το νέο «κοσκινάκι» της πανδημίας, το πιστοποιητικό εμβολίου, μπορεί να δημιουργήσει ανισότητα στους πολίτες της Ευρώπης και επομένως μπορεί και να είναι αντισυνταγματικό;
Πιθανόν να είναι αντισυνταγματικό, παρόλα αυτά πιστεύω ότι θα είναι ένα από τα μικρότερα μας προβλήματα: Με το τέλος της πανδημίας θα είμαστε σε ένα αρκετά δυστοπικό πολιτικό και οικονομικό τοπίο. Το ερώτημα είναι πόσοι άνθρωποι θα έχουν την οικονομική δυνατότητα να ταξιδέψουν στο εξωτερικό μετά την πανδημία.
Πόσα αεροδρόμια και αεροπορικές εταιρίες θα υπάρχουν, πώς θα έχουν διαμορφωθεί οι τιμές των αεροπορικών, πόσοι θα έχουν επιβιώσει από τον ιό σε μια ήπειρο που μείωνε συστηματικά τις επενδύσεις στη δημόσια και δωρεάν υγεία και στη μη κερδοσκοπική επιστημονική έρευνα εδώ και δεκαετίες, και τώρα ήρθε η ώρα της πληρωμής για τις δεκαετίες νεοφιλελευθερισμού που λησμόνησε τα αυτονόητα: Ότι η υγεία δεν είναι απλά η έλλειψη ασθένειας, άλλα η γενικότερη κοινωνική και προσωπική ευεξία όλων των κοινωνικών τάξεων και ομάδων.
- Αλήθεια, πώς σας φαίνεται το πρόγραμμα «Safe Corridor», που στέλνει 187 επισκέπτες από την Ολλανδία στην Ρόδο, προκειμένου να διαπιστωθεί αν ο τουρισμός είναι εφικτός κατά τη διάρκεια της πανδημίας;
Σε κάθε περίπτωση, όπως είπα, οι απαγορεύσεις κυκλοφορίας και μετακίνησης είναι αστυνομικά μέτρα που έχουν αμφισβητούμενη επιδημιολογική αξία και σε κάθε περίπτωση είναι τα έσχατα μέτρα όταν αποτυγχάνεις να έχεις ικανά συστήματα υγειονομικής περίθαλψης και την παροιμιώδη υποχρηματοδότηση της δημόσιας μη κερδοσκοπικής επιστημονικής έρευνας.
Δύο θέματα όπου πάσχουμε παγκοσμίως για δεκαετίες, ενώ ο διεθνής πλούτος συσσωρεύεται στα χέρια λίγων δισεκατομμυριούχων. Οπότε η ελεγχόμενη μετακίνηση και το άνοιγμα του τουρισμού δεν είναι κατ’ αρχήν λάθος, άλλα είναι εξαιρετικά λάθος να ανοίγει ο τουρισμός για αλλοδαπούς τουρίστες (καταγόμενους κατά κανόνα από πλουσιότερες βόρειο-Ευρωπαικες χώρες για τις οποίες η Ελλάδα αποτελεί αποικία χρέους),ενώ την ίδια στιγμή να χαρακτηρίζεσαι «υγειονομική βόμβα» και να μην μπορείς να αλλάξεις δήμο αν μένεις στην Ελλάδα και αν είσαι πρόσφυγας στα ίδια νησιά. Αποδεικνύεται αυτό που είπαμε και στην αρχή, πως υπάρχει ρευστότητα και ελαστικότητα στον προσδιορισμό του ρίσκου και του κινδύνου.
Ο φτωχότερος και ανίσχυρος είτε κινδυνεύει και πρέπει να προστατευτεί ακόμα και δια της βίας από τον εαυτό του, ο ισχυρός κάνει από βαφτίσια μέχρι διακοπές στα νησιά. Η κατάσταση εξαίρεσης της πανδημίας φέρνει στο φως και τα περιστατικά της γίνονται μικροί καθρέφτες της ταξικής διαστρωμάτωσης, των γεωπολιτικών ή άλλων τοπικών και διεθνικών ιεραρχιών.
